Sfenodonty

Na stanowisku paleontologicznym w  Krasiejowie odkryto dotychczas liczne gatunki dawno wymarłych zwierząt. Żyły one w późnym triasie ok. 220-230 milionów lat temu, czyli w pierwszym okresie ery Mezozoicznej, zwykle kojarzonej z wielkimi i pobudzającymi wyobraźnię dinozaurami. Czas późnego triasu jest niezwykle interesujący ze względu na fakt,  iż jednocześnie obok siebie żyły zwierzęta reprezentujące bardzo stare linie ewolucyjne jak dawno wymarłe temnospondyle (płazy przypominające wyglądem dzisiejsze salamandry) czy różnorakie dziwne gady, jak i przedstawiciele nowych  grup między innymi tych które znamy obecnie (np. żółwie, dinozaury – obecnie reprezentowane przez ptaki, krokodylomorfy, przodkowie krokodyli jak i pierwsze ssaki – bezpośredni przodkowie nas samych) Takie właśnie zjawisko  współwystępowania zwierzą z wielu różnowiekowych linii ewolucyjnych obserwujemy również w faunie z Krasiejowa.

WYGLĄD

Jedną z grup tych stworzeń są sfenodonty –  niewielkie gady, które z pozoru wyglądają jak jaszczurki. Stanowią one jednakże osobną grupę zwierząt, aczkolwiek blisko spokrewnioną z jaszczurkami i mającą z nimi ostatniego wspólnego przodka około 250 milionów lat temu. Najbardziej odróżniającą cechą sfenodonty od jaszczurek jest tzw. akrodontyczne uzębienie sfenodontów. Oznacza to, że zęby są ‘’zlane’’ z kością żuchwy i stanowią jednolity element, podczas gdy jaszczurki przeważnie charakteryzują się uzębieniem pleurodontycznym – cechującym  się tym, że zęby są ‘’zakotwiczone’’ wewnątrz żuchwy przez korzeń i tylko jedna strona zębów jest zrośnięta z żuchwą. Inną interesującą cechą wyróżniającą sfenodonty jest obecność tzw. ‘’trzeciego oka’’ na szczycie czaszki. U współcześnie żyjących przedstawicieli struktura ta posiada siatkówkę i soczewkę ale nie posiada tęczówki, przez co sądzi się że struktura ta nie służy normalnemu widzeniu a jedynie stwierdzaniu przez zwierzę natężenia światła.

WYKOPALISKA W KRASIEJOWIE

W Krasiejowie odkryto wiele fragmentów szczęk z zachowanymi zębami tych zwierząt, należących do co najmniej trzech różnych gatunków. Zęby okazów znalezionych w Krasiejowie są w pokroju trójkątne lub stożkowate. W przypadku niektórych okazów zęby posiadają ostre krawędzie tnące na przedniej i tylnej części, które najpewniej pomagały w konsumpcji pokarmu. Sfenodonty wypełniały niszę małych owadożerców, a potencjalnie także w przypadku niektórych gatunków -małych roślinożerców. Krasiejowskie sfenodonty były bardzo małymi zwierzętami. Skamieniałe fragmenty ich szczęk i zęby zazwyczaj mają po kilka milimetrów, tak więc rozmiar całych zwierząt za życia był zbliżony do wielkości dzisiejszej jaszczurki zwinki.

OKRES MEZOZOIKU 

W czasie Mezozoiku, zwłaszcza w czasie późnego triasu i całej jury, sfenodonty były kosmopolityczne, czyli zasiedlały większość terenów Ziemi. Jednakże pod koniec kredy, ok. 65 milionów lat temu, w wyniku wielkiego wymierania które unicestwiło między innymi. nieptasie dinozaury, różnorodność i zasięg geograficzny sfenodontów zostały znacząco zredukowane. Na początku ery kenozoicznej żyły jeszcze w Australii i w Ameryce Południowej, dzisiaj zasiedlają jedynie małe wyspy u wybrzeży Nowej Zelandii.

SFENODONTY DZISIAJ

W dzisiejszej faunie reprezentowane są przez zaledwie dwa, reliktowe gatunki z Nowej Zelandii – hatterie lub inaczej tuatary (Sphenodon). Te niepozorne niewielkie gady posiadaj niespotykaną mozaikę prymitywnych i zaawansowanych cech a także jeden z największych poznanych genomów wśród kręgowców.

Zwierzę to jest endemitem Nowej Zelandii, co oznacza że występuje wyłącznie w tym miejscu. Są silnie zagrożone wyginięciem z powodu wprowadzenia do ich środowiska obcych gatunków zwierząt oraz w wyniki postępujących zmian klimatu.

Hatteria nazywana jest czasem ‘’żywą skamieliną’’. O ile te stwierdzenie nie jest w pełnie prawdziwe ze względu na fakt zmian w genomie i pewnych cech morfologicznych podczas trwającej ponad 250 milionów lat ewolucji, jest w tym ziarno prawdy. Jak się bowiem okazało, sfenodonty charakteryzują się raczej wolnym tempem ewolucji w kontekście innych kręgowców i najwolniejszym pośród lepidozaurów – grupy zawierającej jaszczurki, węże i sfenodonty. Zachowały one również wiele cech utożsamianych przeważnie z bardziej bazalnymi (‘’prymitywnymi’’) gatunkami. Posiada ona bowiem stosunkowo masywną budowę czaszki najbardziej przypominającą te wczesnych diopsydów, czyli grupy zwierząt posiadających dwa otwory skroniowe w czaszce. Do tej grupy należą wszystkie żyjące gady i ptaki (żółwie nie posiadają otworów skroniowych, jednak obecnie interpretuje się że jest to cecha wtórna, a otwory skroniowe wtórnie zostały zasłonięte przez kości). Oznacza to że budowa czaszki hatterii jest jedną z bardziej pierwotnych wśród żyjących gadów.

Jak widać, choć niepozorne i niewielkie, sfenodonty stanowią niezwykle interesującą grupę gadów z historią liczącą 250 milionów lat i cechami ukazującymi niezwykłe funkcjonowanie ewolucji. Choć dzisiaj grupa ta jest reprezentowana przez około 55 000 osobników żyjących wyłącznie na wsypach Nowej Zelandii, paleontologiczne znaleziska między innymi z Krasiejowa są świadectwem ich dawnej świetności i sukcesu ewolucyjnego.

POŻYWIENIE

W mezozoiku, przeciwnie niż dziś, sfenodonty występowały w wielu zakątkach globu oraz różniły się pod względem rozmiarów oraz innych wyróżników. Również dieta poszczególnych przedstawicieli rzędu była nieco inna. 

Część z wymarłych gatunków żywiła się głównie owadami, inne stały się wszystkożerne lub roślinożerne. Istniały nawet wodne sfenodonty o ostrych zębach polujące na ryby. Jeden z rodzajów – Sphenovipera, podejrzewany jest o jadowitość i prawdopodobnie żywił się innymi, mniejszymi gadami oraz pierwotnymi ssakami.